Şeyhülislam'a bağlı mahkemelerde tutulmuş olan çeşitli davalara ait on bin kadar defter bugün Istanbul Müftülüğü'ne bağlı bir arşivde muhafaza olunmaktadır. Bu defter koleksiyonu içinde Istanbul, Üsküdar, Eyüp ve öteki kazalara bağlı mahkemelere ait şer'iyye sicillâtı arşivinin büyük kısmını oluşturur.

Şer'iyye sicillerinin Osmanlı hukuku, sosyal ve ekonomik tarihi üzerinde son derece zengin bir kaynak oluş niteliği, 1930'lardan beri anlaşılmış ve şehir müzelerinde saklanan bu defterlerin büyük kısmı bugün Milli Kütüphane'de (Ankara) toplanmıştır.

Tanzimat döneminde, idarede Batı kanunlarının uygulanmasına bir tepki olarak II. Abdülhamid döneminde, 1894'de İslâmi kaynakların incelenmesi ve fetvaların düzenlenmesi için Şeyhülislâmlığa bağlı bir Şer'î sicillât arşivi ile bir kütüphane vücuda getirildi. En eskisi, 1513 tarihli Üsküdar defterinden (no. 4002) 1924'de Şer'î mahkeme defteri, mahkeme kararı (i'âm), hukukî hüccetler ve Bâb-ı Âlî'ye yazılan (ma'rûz) belgelerini içerir. Bu defterler içinde ve ayrı defter halinde miras taksim belgeleri (tereke, muhallefât) bulunur. Tereke kayıtlarının, yalnız ilgililerden mahkemeye başvuranlar, veya yetimleri kapsadığı unutulmamalıdır. Kadı, yalnız bir adlî yargıç olarak kişilere ait anlaşmazlıkllar veya suçlular hakkında kararlar vermez; yahut ticaret hukuku ve medeni hukuka ait işleri (evelenme, boşanma, miras taksimi) görmez; aynı zamanda bugün belediyereisine ait bir takım görevler, pazar nizamları (narh tayini ve fiyatların kontrolü, ihtisâb) inşaat ve şehrin temizlik işleri, şehrin genel asayişi de onun sorumluluğu altındadır. Keza, kazada hükümet kararlarını yerine getirme ve vergi tahsilatı işleri de kadıya emredilir. Kadı'nın geniş görevleri gözönüne alındığında, sicillerin hukuk, idare, sosyal yaşam bakımından eşsiz önemi anlaşılır.

Bu arşiv malzemesini ilk kez Amasya Tarihi yazarı Hüseyin Hüsamettin (Yaşar) kullanmış ve daha sonra Osman Nuri Ergin bu malzemeden İstanbul Belediyesi üzerine olan eserinde yararlanmış, belge yayınlanmıştır.

Şer'iyye Mahkemesi sicil defterlerinin yerel tarih için eşsiz kaynak niteliği nedeniyle, 1930'larda Halkevleri etkinlikleri arasında bu belgelerin yayınlanması ve yerel tarih araştırmaları ele alınmıştır. bu gibi belgeler, belli başlı şehirlerimizin (Balıkesir, Bursa, Gaziantep, Isparta, Kastamonu, Konya, Kütahya vb.) Halkevi Dergilerinde yayınlanmaya başlamış; sicillere dayanan önemli monografiler neşredilmiştir. (mesela Çağatay Uluçay'ın Manisa'da eşkiyalık ve esnaf üzerindeki yayınları). Biz, 19422de (A.Ü. DTCF Dergisi, 1-1, 89-96) ve 1954'de 1954'de (İ.Ü. İktisat Mecmuası , XV, 1-4, 51-75) yayınlanan yazılarımızda şer'iyye sicillerinin tarih bakımından önemine dikkat etmeye çalıştık.

İlkin, 1947'de Fatih dönemi araştırmalarıyla ilgili olarak Bursa Şer'iyye sicilleri üzerinde çalışmaya başladık. 1940'larda Bursa Müzesi'nde bir hücrede perişan bir halde bulunan sicillerin önemi hakkında Eğitim Bakanlığı'nın dikkatini çekmiştik. Bunun üzerine Fatih döneminden başlayan ve 827 ciltten oluşan bu önemli koleksiyon, Topkapı Sarayı Müzesi'nde cilt atölyesine gönderilerek onarılmış, ciltlenmiş ve Bursa Arkeoloji Müzesi'nde araştırıcıların yararına sunulmuştur.

Daha sonra İstanbul Müftülüğü arşivinde 629 cilt halinde mevcut Eyüp Sicil defterlerinden şeçilerek belgelerden bir yayın serisi meydana getirmek üzere, Tarih Vakfı'na bağlı bir proje oluşturduk. Neticede üç defterinözetlemeleri Ahmet Hezarfen tarafından yayına hazırlanmıştır. T.C. Kültür Bakanlığı bu projeye mali destek sağlamış olup Tarih Vakfı'nca yayınlanması beklenmektedir.

İstanbul Müftülüğü'ndeki Şer'iyye Sicilleri üzerinde çalışmalara 1970 yıllarında başladık ve örnekler yayınladık (bkz. "Ottoman Galata", Premièe Rencontre International sur L'empire Ottoman et la Turquie moderne, ed. E. Eldem, İstanbul 1991).

Burada yayına başladığımız İstanbul Şer'iyye Sicilleri serisi için ilk proje, tarafımızdan 1990'larda ortaya atılmış, bunun için bir kurul oluşturulmuştu (öteki üyeler: Nurhan Atasoy, Gülru Necipoğlu, Cemal Kafadar, Abdullah Kuran, Zafer Toprak). Bu proje için öngörülen vakıf kurulamadı; onun yerine İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dekanı Nurhan Atasoy; projenin Fakülte Sanat Tarihi Araştırma Merkezi'ne bağlı bir proje olarak uygulanmasını önerdi; 1990'da Koç vakfı'nın desteği ile proje çalışmaları başladı. Bu arada Halil İnalcık, Nurhan Atasoy, Cemal Kafadar, Gülru Necipoğlu'ndan oluşan yeni bir bilim kurulu teşkil olundu. İlkin, Müftülük arşivinden seçilen üç defter üzerinde, tespit edilen kurallar çerçevesinde okuma ve bilgisayara yükleme işi Araştırma Merkezi'nde Tülay Artan, Zeynep Tarım ve Doğan Yavaş tarafından başlatıldı. Daha sonra 1993'de Üniversite öğretim üyelerinden oluşan bir grup uzman, seçilen yedi defteri okuma ve yayına hazırlama için çalışmaya başladı.

1990'da Cemal Kafadar ve Gülru Necipoğlu transkripsiyon alfabesine çevrilmiş metinleri bilgisayar vasıtasıyla indeksleme ve harita üzerinde işleyerek İstanbul tarihi dokusunu görsel olarak tespit etme tasarısını önerdiler. Bilim Kurulu, ilk proje çerçevesinde olarak bu tasarıyı onayladı ve tasarı için okunacak siciller Kafadar'ın isteği üzerine, şehrin ilk ayrıntılı sokak haritalarının bulunduğu 19. yüzyıl başlarından seçildi. Cemal Kafadar ve Gülru Necipoğlu Prof. Howard Burns'ın Vicenza şehri tasarısının örnek alınmasını önererek, Harvard Ağa Han Mimari Tarih Programıbütçesinden fon sağladılar. 1990 yazında MIT üniversitesinden bir "data structuring" uzmanı davet edilerek tasarının teknik yapısı üzerinde çalışmalar başladı. Harvard Ağa Han programının 1990'dan itibaren yedi yıl süren mali desteğinin yanısıra, 1993-94'de Cenevre'de bulunan Ağa Han Kültür Vakfı tarafından sağlanan fonlar sayesinde uzman okuma ekibi çalışmaya başladı, ve bu çalışma için 1994'de Koç Vakfı'nın mali desteğiyle yeni bilgisayarlar alındı.

Hazırlanan defterlerin metinleri Halil İnalcık tarafından gözden geçirildikten sonra, yayın işlerinin tek elden yürütülmesi için Nejdet Ertuğ genel editör seçilmiş ve koordinasyon işini de Zeynep Tarım üstlenmiştir. Proje kapsamında tarihi bir İstanbul haritasının ilk örneği Eskişehir Anadolu Üniversitesi'nde dijitize edilmiş, harita çalışmalarına Harvard Üniversitesi'nde 1994'ten bu yana devam edilmiştir. Büyük küçük anıtları içeren haritanın sıradan insanların konut ve işyerleri ile genişletilmesi düşünülmektedir. Veri bankası büyüdükçe, şehrin birkaç yüzyıllık tarihini, devir devir, semt semt, mahalle mahalle, hatta malzeme elverdiğince ev ev, haritada ve ekranda göstermek mümkün olacaktır.

Bilim kurulu üyesi Cemal Kafadar yayına hazır defterlerin yayını ve projenin devamı için fon araştırma faaliyeti sonucunda, ABD'nde Packard Humanities Institute (PHI)'ın mali desteğini sağlamış bulunmaktadır. Bir bilim örgütü olan PHI, bilgisayar kullanımı açısından çok ilginç bulduğu bu tasarıyı mali açıdan desteklemekle kalmayıp kadrolarının teknik becerileriyle de yardım etmeyi sürdürmüştür. PHI, Cambridge'de (ABD) satın alıp vakfettiği araştırma projeleri binasında bu tasarı için ofis mekanları ayırmıştır. Böylece, Gülru Necipoğlu ve Cemal Kafadar'ın çabaları sonucu, İstanbul Şer'iyye Sicilleri üzerinde çalışmalarımız uluslararası bilimsel düzeye erişmiş bulunmaktadır. Nitekim 2001 yılı Mayıs ayında, Harvard Üniversitesi ve Berkeley Üniversitesi işbirliğiyle, Harvard Üniversitesi'nde Cemal Kafadar tarafından düzenlenen uluslararası workshop'a dünyanın çeşitli ülkelerinden Şer'iyye Sicilleri üzerine çalışna bilim adamlalrı katılmışlardır.

Son kez, Sabancı Üniversitesi, projenin Türkiye bilimsel faaliyetleri için önemini takdir ederek Kurul ile işbirliğine karar vermiş; 1999 yılında bir işbirliği sözleşmesi imzalanmış; o sırada Sanat ve sosyal Bilimler Fakültesi Dekanı olan Ahmet Evin komiteye üye olarak katılmayı kabul etmiştir. Hazırlanan metinler Sabancı Üniversitesi yayınevi tarafından basılmaktadır.

Bu projeyi başlatan ve ilk yedi defterin yayına hazırlanmasında emeği geçen Halil İnalcık, Bilim Kurulu kararıyla onursal başkan seçilmiş ve projeye "Halil İnalcık Araştırma Projesi" adı verilmiştir. Bilim Kurulu, yeni başkanı Nurhan Atasoy idaresinde çalışmalarını sürdürmüştür.

Şimdiki halde İstanbul tarihi, Osmanlı şehirciliği, sosyal ve ekonomi tarihi konusundaki bu geniş kapsamlı projenin devamı için gerekli önelmeler alınmış; proje sağlam temellere oturmuştur. Projemiz, kuşkusuz Türkiye ve dünya bilimsel faaliyetleri arasında en önemli projelerden biri olarak devam edecektir.

Halil İnalcık, Haziran 2000

The Ottoman Court Project aims to organize the ocean of information in the sharia court records of Istanbul towards a deeper understanding of the history of that city and to collaborate with colleagues working on similar archives pertaining to other cities that were once administered within the Ottoman imperial system. the project was launched in 1990 when Nurhan Atasoy, Cemal Kafadar, and Gulru Necipoğlu joined fırces with Halil İnalcık, the doyen of Ottoman studies, who had pioneered the use of these sources as early as the 1940's.

Approximately ten thousand volumes (defters) survive from the proceedings of tha courts of Istanbul during the Ottoman era, and each volume contains several hundred case entries. Despite some gaps due to fires or physical damage, the defters constitute one of the most complete series of its kind for any major city of the world from the sixteenth to the eraly twentieth century. The collection was housed in the headquarters of Multi of Istanbul, also known as the Sheikhulislam, when II. Abdülhamid II (r. 1876-1908) decided to have the records bound and organized chronologically for each of the district courts that functioned within the metropolis. These archives have remained in the same building during the republican era when secularization of the legal sytem has rendered the sharia courts themselves obsolote. ¹

The court records are of inestimable importance for reconstructing the fabric of social and economic life of a city the that was the capital of an empire that covered most of the Middle east and southeastern Europe for the better part of four or five centuries. They are vital for understanding critical aspects of the political, administrative, legal, economic and social structures of the empire and their transformation over time. the kadis, who presided over these courts, were more than merely judges in the strict sense of the term. they also performed a variety of notarial and eve some mayoral functions, and the registers therefore contain not only details of pleas entered and decisions rendered, but also registration of properties, certification of official and private documents, recording of business transactions, and information on economic matters such as prices and taxes. the cases heard by the kadis cover a broad range of issues, including marriage and divorce, disputes over inheritance or among neighbors, business partnerships and licensing agreements, petitions from individual proprietors and guild members, and crime. The parties included rich and poor, men and women, Muslims amd non-Muslim alike. ²

Our primary goal has been to edit and publish the defters, both in print and in electronic format. Since this will be the first full publication of an Ottoman court register with scholarly transcription and facsimile, we have pondered carefully the appropriate conventions and protocols for editing such a corpus, hoping to contribute to the ongoing refinement of the scholarly toolkit of Ottoman studies. This phase of our project is limited to the courts of 'Istanbul itself' (the city intramuros), but we hope eventually to include the court records of other townships that were part of metropolis stretching across land and water to Eyüp, Galata, Üsküdar, which can boast of the earliest extant defters in all of Greater Istanbul, going back to 1513, and to glean other kinds of records as well. Beyond Istanbul, we hope that the project will serve as a model for research projects on other cities under Ottoman rule - e.g., Aleppo, Cairo, Jerusalem, and Jerusalem, and Sarajevo - where similar records exist in abundance and await organization. ³

A second component of the project involves mapping the information in these records to provide a graphical illustration of the social topography of Istanbul between the sixteenth and nineteenth centuries. Many documents involve real estate transactions and provide indications as to the locations of property. This information can be used to establish the physical coordinates of residential and commercial units as well as public buildings, including both the monumental structures and more modest ones among mosques, churches, synagogues, or baths and fountain. We hope that the computerized databases will enable researchers to arrive at a picture, for example, of what kinds of shops a particular neighborhood had, how rents for homes or shops fluctuated, who were the occupants of various buildings, what were the patterns of ownership in various quarters of the city, how many marketplaces existed at different times, and how street networks changed over the centuries.

The earliest extant map of the city providing a detailed layout of streets and blocks dates from 1232 A.H. (1816-17). Accordingly, we decided to begin our study and publication with defters from that year. We have already digitized the map of 1816-17, as well as some other historical maps, and we are working on extracting the relevant information in the sijills as well as gathering further data from other sources to be located on the maps in order to capture the social fabric of different neighborhoods. the project team is also mapping dramatic events such as fires and revolts as they unfold in space and time, on the basis of sources that combine narrative accounts with detailed topographic information, so that we acquire an understanding of not only those events themselves but also the transformation of the neighborhoods and streets that constituted their setting. Meanwhile, we have turned our attention to earlier defters from the seventeenth and eighteenth centuries, some of which we are now preparing for publication.

* * *

In all this activity since 1990, we have been fortunate to receive the support of various institutions, and it is a pleasure to acknowledge their contributions. Among academic institutions, the Art Historical Institute of Istanbul University (during the deanship of Nurhan Atasoy) and the Aga Khan Program for Islamic Art and Architecture at Harvard University (under directorship of Gülru Necipoğlu) have provided a home to certain components of the project in its early stages. the Center of Middle Eastern studies at Harvard University and Sabancı University continue to colloborate on various aspects, including publication. We are also indebted to the muftiship of Istanbul and to ISAM (the Islamic Research Center), which is the home of a microfilm collection of the whole archive of Istanbul court records, for allowing us access to the materials we have been working on.

In terms of funding, we remain grateful to the Koç Foundation in Turkey and the Aga Khan Foundation in Geneva for their support in the critical early phases of the project. above all, we have been blessed since 1999 with the generous and consistent partnership of the Packard Humanities Institute (PHI), which enabled us to work with a large number of competent readers from among senior academics at different universities, whose names will appear on the title page of each volume.

PHI's support extends from financial and technical assistance to scholarly collaboration, and it has enabled us to develop the project in new directions. Upon David W. Packard's suggestion, for instance, we decided to introduce a new apparatus, namely a context-sensitive concordance (appended here as a CD and to be updated in some of the future volumes), for which software had to be developed that would function in conformity with our transcription system. the elaboration of the menu of symbols to indicate different types of editorial interventions was, likewise, the outcome of his encouragement.

Work is in progress to publish a full English translation of the first volume in print, and selections from future volumes, in order to make these rich sources available to students of comparative law and to non-specialists around the world. For the time being, such users may benefit from the bilingual table of contents that is here provided. These innovations, as well as the ones we hope to introduce in the future, such as software for lemmatization and proofreading for Ottoman Turkish, would have been unimaginable without our collaboration with PHI, which we have been fortunate to enjoy thanks to the institute's enlightened vision of the nature of scholarship and a shared desire to contribute to the international enterprise of Ottoman Studies.

Cemal Kafadar

İstanbul, 2004

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

1. Ahmet Akgündüz, Şer'iyye Sicilleri: Mahiyeti, Toplu Kataloğu ve Seçme Hükümler (Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1988), I: 85-166 provides a year-by-year catalogue of the defters of the courts of Istanbul in that archice. But note that it overlooks several dozen defters, also of the courts of Istanbul, that are in the national Library (Millî Kütüphane) in Ankara (transferred there from Topkapı Palace Archives). Some of those defters are being read at Harvard University for our project.

2. On the functions of the kadis and the courts, see Halil İnalcık, "Istanbul: An Islamic City," Journal of Islamic Studies (1990); and idem., "Mahkama," Encyclopedia of Islam, new ed., s.v.

3. For different Syrian cities, for instance, 2361 defters are listed in Catalogue des registres des tribunaux ottomans conservés au Centre des Archives de Damas, ed., Brigitte Marino and Tomoki Okawara (Damascus, 1999).