Cumhuriyetin 75. yıldönümü vesilesiyle Sabancı Üniversitesi'nin bir armağanı olarak hazırlanan bu kitap, Millî Mücâdele döneminin Meclisinin, Birinci TBMM'nin anısına duyulan saygının bir göstergesi olarak kabul edilmelidir. Sadece üç yıl görev yapan Birinci Meclis, Cumhuriyetin ilânından aylar önce, görevini yerine getirdiğini ilân ederek ve kendi karârı ile faaliyetine son vermişti. Bu meclis üyelerinden bâzıları, Cumhurbaşkanı, Başbakan, Bakan ve Büyükelçi olacaktır. Uzun yıllar milletvekilliği yapanları da unutmamak gerekir. Bir kısım üyeleri ise, hem bu dönemde, hem de gelecekteki siyâsî dalgalanmalar içinde, değişik suçlarla mahkûm ve hattâ idâm edilecektir!

Bu kitap, gerek o dönemde gerekse siyâsî hayâtım daha sonraki evrelerinde çok farklı siyâsî pozisyonlar alan ve yetiştirme tarzı olsun, eğitim olsun, kültür olsun, dünya görüşü olsun, birbirlerinden tamâmen farklı, ancak yurtseverlik gibi ortak bir paydaya sâhip bu bir grup insanın mâcerâsının, aradan neredeyse 80 yıl geçtikten sonra hatırlanmasına katkıda bulunmak amacı ile hazırlandı. Onlar Cumhuriyeti ilân etmedilerse de, fiilen bir Cumhuriyet kurmuş oldular, bunu pek dile getirmek ya da kabul etmek istemeseler de...

Elinizdeki kitap üç bölümden oluşuyor.

İlk bölüm, bu dönem üzerine daha önce de çalışmalar yapmış bilim adamlarımızın, bu derleme için kaleme aldıkları ve dönemin çok değişik konularına temâs eden tebliğleri içeriyor.

Tarık Zafer Tunaya Hocamızın, bundan neredeyse 40 yıl önce, İstanbul Üniversitesi Hukıuk Fakültesi Mecmuası'nda yayınlanan, Türkiye Büyük millet Meclis Hükûmeti'nin Kuruluşu ve Siyâsî Karakteri adlı yazısını, aradan geçen bunca zamâna karşılık, hâlâ anlamlı ve önemli bir yazı olduğu için, bu derlemeye almayı gerekli gördüm. Ayrıca armağan kitabımızda, bu dönemlere ilişkin kitap ve yazıları ile, gelecek kuşaklara iz bırakmış olan sevgili hocamızı, bu vesile ile bir kez daha saygıyla anıyorum. Eğer hayatta olsaydı, bu tür tür bir armağan kitabında yer almak isterdi, diye düşündüm.

Seçil Karal Akgün, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi'nden Düşünceler adlı yazısında, Birinci TBMM'nin târihsel önemi, yapısı ve çalışmaları hakkında genel bilgiler veriyor.

Ihsan Günes, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin Toplanması ve Nitelikleri adlı yazısında, Meclis içindeki düşünsel farklılıkların ne derece keskin olduğuna dikkat çekiyor ve bu farklı yaklaşımların değişik siyâsal gruplaşmalar şeklinde nasıl yansıdığını anlatıyor.

Sinâ Akşin, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin İlk Yılında Fransız İhtilâli'nin Etkileri adlı yazısında, Fransız İhtilâli'nin

Bülent Tanör, Teşkilât-ı Esâsîye Kânunu adlı yazısında, Meclisin 1921 yılında benimsediği ve o sırada adı konulmasa da, daha sonra 1921 Anayasası olarak kabul edilen anayasanın önemini, temel özelliklerini ve anlamını vurguluyor. Türk Anayasa Hukuku açısından bir geleneğin, sürekliliğin ve kopuşun altını çiziyor.

Orhan Koloğlu, 1919-1922 Kemâlist Basınının Temel İşlevi: Savaş Bıkkınlığını Yenmek adlı yazısında, Ankara'yı destekleyen basının temel ve ortak noktalarını gösteriyor.

Fahri Çoker, Türkiye Büyük Millet Meclisi Birinci Dönem ve Sonrasında Asker-Siyâset İlişkisi adlı yazısında, Birinci Meclis döneminde ve hemen sonrasında, hemen her dönemde tartışılan bir konuyu, asker-siyâset ilişkisini inceliyor.

Ahmet Demirel, Birinci Meclis'te İktidar ve Muhalefet: Birinci ve İkinci Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Grupları adlı yazısında, Meclis içindeki siyâsal çatışmalara değiniyor. Birinci ve İkinci Grup arasındaki temel çatışma ve anlaşmazlık konularını örneklerle anlatıyor. Görüş farklılıklarının nereden kaynaklandığını açıklıyor.

Aykut Kansu, Kemâlist 'Yeni Düzen' Projesine Direniş (1920-1923) adlı yazısında, Meclis içindeki görüş ayrılıkları temelinde, yeni Anayasal sistemin oluşumuna ışık tutuyor. Bunun yanında, değişik görüşlerin ne gibi düşünsel kaynaklardan beslendiğini ortaya koyuyor.

Uygur Kocabaşoğlu, Birinci Büyük Millet Meclisi'nden 'Sol' Portreler adlı yazısında, Meclisin üç solcu mebusunun portresini çıkarıyor ve bunu, dönemin sol düşüncesine ve solcularına ilişkin genel bir çerçeveye oturtuyor. Sola ve solculara yönelik tepkilerin de altını çiziyor. Mecliste solculuğun ve hattâ Bolşevikliğin yaygınlığının fark edilesini sağlıyor.

Mustafa Türkeş, Birinci Meclis Döneminde Dış Politika adlı yazısında, dönemin değişen uluslararası ilişkileri temelinde, Ankara'nın dış politika strateji ve taktiklerini tanıtıyor. İngiltere, Fransa, İtalya ve Sovyetler Birliği ile ilişkilerin hangi uluslararası politika süreçlerine bağlı olarak değiştiğini vurguluyor.

Son iki yazı ise, bir târih kitabında rastlanmasına alışık olmadığımız türden... Mimarî alanındaki bu iki yazıdan ilki, ilk Meclis binâsının târihine ve mekânına, ikinci yazı ise, müze olarak yaklaşımına dâir...

Yıldırım Yavuz, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi Binâsı, adlı yazısında, bize, Osmanlı dönemindeki Meclis binâları ile ilk Meclis binâsının târihine ve mimârî özelliklerine ilişkin karşılaştırmalı bir yazı sunuyor. Birinci TBMM binâsının çizimlerine ve renkli fotoğraflarına da yer veren yazı, kitabın odak noktasını oluşturan Meclis'in mekânına ilişkin...

Ayşen Savaş'ın Mnemosine: Kurtuluş Şavaşı'nı Hatırlamanınn Sanatı adlı yazısı, günümüzde Kurtuluş Savaşı Müzesi olarak değerlendirilen Birinci TBMM inasının müze olarak işlevine ilişkin eleştirel bir yaklaşımı içeriyor ve binanın müze olarak yeniden yapılandırılmasının gündeme gelmesihâlinde, yeni yaklaşımın ipuçlarını barındırıyor.

İkinci bölüm, dönemin genel siyâsal atmosferine, doğrudan Meclise, Meclis üyelerine, dönemin Ankara'sına, Milli Mücâdele'ye, siyâsal ve askerî gelişmelere ayrılmış ve çok farklı bakış açılarından kaleme alınmış, değişik anılardan seçilmiş metinlere ayrılmış durumda... Bu seçimde rol oynayan esas faktör, bir yandan, o dönemi bizzat yasamış kişilerin anılarının, diğer yandan da, geçmişe ya da içinde yaşanılan zamâna çok farklı noktalardan bakan kişilerin biraraya getirilmesi olarak özetlenebilir. Tümü de ilk elden görgü tanığı olan bu kişiler, dönemin siyâsal ve askerî gelişmelerinin çok değişik boyutlarını, okuyucunun derhâl fark edecegi gibi, tamâmen farklı yaklaşımlar içinde değerlendiriyor ve aktarıyorlar.

Bu bölümde, sırası ile, Yunus Nâdi'nin [Birinci Büyük Millet Meclisi, (Sel Yayınları, Atatürk Kütüphânesi, İstanbul, 1955) ile Ankara'nın İlk Günleri, (Sel Yayınlarıi Atatürk Kütüphânesi, İstanbul 1955); (daha sonra Kurtuluş Savaşı Anıları, (Çağdaş Yayınları, İstanbul, 1978) adı ile yeniden basılmıştır)], Hıfzı Veldet Velidedeoğlu'nun [Bir Lise Öğrencisinin Millî Mücâdele Anıları, Varlık Yayınları, İstanbul, 1971)], Grace M. Ellison 'un [Bir İngiliz Kadını Gözüyle Kuvai Millîye Ankarası, (Milliyet Yayınları, İstanbul, 1978)], Hâlide Edib Adıvar, 1973], [A]sım Gündüz'ün [Hâtıratlarım, (Kervan Yayınları, İstanbul, 1973)], Kâzım Özalp'in (Milli Mücâdele (1919-1922), (Cilt: 1), (Türk Târih Kurumu, Ankara, 1971)], Ali İhsan Sâbis'in [Harb Hâtıralarım, (Cilt 5: İstiklâl Harbi ve Gizli Cihetleri, İstanbul, 1951); (daha sonra aynı adla (Cilt: 6) Nehir Yayınları, İstanbul, 1993) yeniden basılmıştır], Rauf Orbay'ın [Cehennem Değirmeni (Siyasî Hâtıralarım), (Cilt: 2), Emre Yayınları, İstanbul, 1993)], Ali Fuat Cebesoy'un [General Ali Fuat Cebesoy'un Siyasî Hâtıraları, (Vatan Neşriyâtı, İstanbul, 1957)], İsmet İnönü'nün [Hâtıralar, (Birinci Kitap, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1985)] anılarından bir demet sunuluyor. Samet Ağaoğlu'nun [Kuvayı Milliye Ruhu (Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi), (İstanbul, 1973)] 1944 yılında ilk baskısı yapılan bir değerlendirme kitabından alıntı ile bu bölüm de sona eriyor.

Üçüncü ve son bölüm, Türkiye İş Bankası tarafından yayınlanan TBMM Gizli Celse Zabıtları'ndan yapılmış bir seçmeden ibâret: Birinci örnek, Başkumandanlık yasa tasarısına ilişkin tartışmalara dâir... İkinci örnek, Komünist ve Bolşevik propagandalarına ilişkin tartışmalara yönelik... Üçüncü ve son örnek ise, Veliaht Abdülmecid Efendi'nin TBMM'ye sunduğu bir mektup vesilesi ile konuya ilişkin görüşmeleri içeriyor... Bu bölümün amacı, okuyucuya, târih kitaplarında okuduğu ya da televizyondaki değişik dramalarda izledği Meclis tartışmalarına ilişkin bâzı canlı örnekler sunarak okuyucunun, o dönemin tartışma konuları ve üslûbu hakkında ilk elden bir izlenim edinmesini sağlamak, olarak özetlenebilir.

Bilimsel tebliğlerde sözü edilen bâzı konuları, sorunları ve tartışmaları, derlemede sunulan anılarda bulmak mümkün olacağı gibi, Gizli Celse Zabıtları içinde de izlemek yine mümkün olabilecektir.

Kitabın girişinde kullanılan ve TBMM'yi Ankara'da toplantıya çağıran yazı Nutuk'tan, diğer beyannâmeler ise, Zekâi Güner ve Orhan Kabataş tarafından hazırlanan Millî Mücâdele Dönemi Beyannâmeleri ve Basını (Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1990) adlı yayından alınmıştır. 1921 Teşkilâtı Esâsîye Kânunu metni, Şeref Gözübüyük ile Suna Kili tarafından hazırlanan Türk Anayasa Metinleri (1839-1980) (İkinci Basım, Ankara Üniversitesi Siyâsal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 1982) adlı yayından elde edilmiştir. Kronoloji benim tarafımdan ve Utkan Kocatürk'ün Atatürk ve Türk Devrimi Kronolojisi 1919-1938 (Türk İnkılâp Târihi Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1973) ile Zeki Sarıhan'ın Kurtuluş Savaşı Günlüğü 1918-1922 (4 Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1993-1994) ve Gotthad Jaeschke'nin Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi 1918-1923 adlı kronolojilerinden yararlanılarak hazırlanmış olup, bu yılların genel bir dökümünü vererek, yeniden hatırlanmasını sağlamak amacı taşıyor. Bâzı târihler konusunda hâlâ bir anlaşma olmaması burada pek de önem taşımıyor. Önemli olan genel gidişâtı izleyebilmek...

Kitapta kullanılan görüntü malzemelerinin alındığı kaynaklar da şunlar: Selâhattin Tansel, Atatürk ve Kurtuluş Savaşı 1919-1922 (Yayınlanmamış Fotoğraflarla) (Türkiye Vakıflar Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1965); Alptekin Müderrisoğlu, Yoksulların Zaferi (Fotoğraflarla Kurtuluş Savaşı'nın Maddi ve Mali Kaynakları); Ankara Posta Kartları ve Belge Fotoğrafları Arşivi (Belko, Ankara, 1994); Bir Zamanlar Ankara (Ankara Büyükşehir Belediyesi); TBMM Albümü Birinci Dönem: 23 Nisan 1945 (TBMM'nin 25. Yıldönümü Anısına), (TBMM Basımevi, Ankara, 1945); Birinci Meclis Albümü, (Ankara, 1923). Sayın Yıldırım Yavuz'un yazısında kullanılan ve Birinci Meclis binâsındaki Kurtuluş Savaşı müzesi'ne ilişikin fotoğraflar ise, bizzat yazara âitdir.

İçeriği bir hayli akademik olan bu derlemenin temel hedefi ise, târihte merkali ve genel geçer bilgiler ya da yorumlarla yetinme niyetinde olmayan ve Birinci TBMM ile dönemin değişik ve çok boyutlu konu ve meselelerine bir ilk adım atmak isteyen okuyucu kitlesine seslenmek... Bu sûretle, okuyucu, geçmişte kaldığını düşündüğü bâzı sıcak meselelerin bugünün konularını ve meselelerini oluşturmaya devâm edegeldiğini, belki de biraz hayretle, fark edecektir. Eğer şimdiye kadar fark etmemişse!

Projenin hayâta geçmesini sağlayan Sabancı Üniversitesi Rektörü Sayın Prof. Dr. Tosun Terzioğlu'na, tebliğleri ile armağan kitabımıza katkıda bulunan yazarlara, görüntü malzemelerinin bir kısmının sağlanmasında yardımlarını esirgemeyen Sabancı Üniversitesi'nin yayın grubunda görevli Sayın Fahri Aral'a, kitabın yayınında ve estetik görünümünde danışmanlık hzmeti veren Sayın Zafer Karaca'ya, Sayın Ödül Evren Töngür'e, Sayın Duran Akca'ya ve düzeltmen Sayın Leylâ Şen'e teşekkür ederim.

Cemil Koçak