Bu kitabın amacı, Ortadoğu ekonomilerinin, Birinci Dünya Savaşı sonundan 1990'lı yılların başına kadar geçen sürede gösterdiği büyümenin genel bir değerlendirmesini yapmaktır. Ortadoğu olarak ele alınan bölge Mısır, Suriye, Ürdün, Lübnan, Irak ile Arabistan Yarımadası'nda yer alan Arap Devletlerinin yanı sıra Türkiye ve İsrail'i de kapsamaktadır. Başlangıçta bu kitaba İran'ı da dahil etme niyetinde olmamıza karşın bunun gerçekleştirmek mümkün olmadı. Ancak bu kitabın ikinci basımına İran ile ilgili bir bölümü ekleyebilmek umudunu taşımaya devam ediyoruz.

Bu kitabın hitap ettiği okur kitlesinin, lisans ve lisanüstü öğrencileri ile Ortadoğu bölgesi uzmanları ve karşılaştırmalı kalkınma konusuyla ilgilenen iktisatçılardan oluştuğunu düşünüyoruz. İktisat kuramıyla ilgili sadece temel bir bilgi düzeyinin yeterli olduğu kanısındayız.

Çalışmamız: belirli bir ekonominin büyümesini sağlayan nedir? Bazı ekonomiler diğerlerine oranla neden daha hızlı büyür? Bunda devletin oynadığı rol nedir? Ve bu büyüme, gelir ve refah düzeyi bakımından farklı toplumsal grupları ne şekilde etkiler? gibi genel kapsamlı sorulara yanıt aramaktadır. Ancak bu soruların çok çeşitli yanıtlara açık sorular olduğuna olmaya devam edeceğine inandığımızı burada vurgulamak isteriz. Amacımız, tartışmalı alanlar üzerinde durmak ve mümkünse, izlenmemiş yolları değerlendirerek gelişmeleri eleştirmek yerine, gerçek tarihsel sonuçları açıklayabilmektir. Ayrıca Ortadoğu ekonomileri arasında karşılaştırmalar yaparak, yararlı olacağını düşündüğümüz durumlarda, Ortadoğu bölgeleriyle dünyanın başka benzer bölgeleri arasındaki karşılaştırmalara da yer vereceğiz.

Kitapta ele aldığımız temel inceleme birimi, Birinci Dünya Savaşı'nın hemen ardından bölge coğrafyasının çoğu bölümünde oluşturulmaya başlanan ulusal ekonomiler olacaktır. Bu ekonomilere bakış açımız, gerek ulusal gerekse kişi başına gelirdeki büyümeye ve üç önemli sektörün tarım, sanayi ve hizmet sektörlerinin birbiriyle ilişkilerinin zaman içinde gösterdiği değişime odaklanmıştır. İlk olarak Simon Kuznets tarafından düşünülen bu üç sektörlü modelin, büyümeleri karşılıklı olarak birbirini güçlendiren ve hammadde, pazar, sermaye ve döviz sağlayan ilk iki üretken sektör üzerinde özellikle durması nedeniyle, iktisadi ilerlemeyi kavramanın en iyi yolu olduğu görüşündeyiz.¹

Dahası, yirminci yüzyılda Avrupa-dışı dünyadaki ekonomik büyümeyi, temelde, artan miktarda hammadde ihracatı ile başlayan sonraları ithal ikamesi yoluyla sanayileşme adıyla tanınan yerel üretimin desteklenmesi politikasına dayalı daha kapalı bir sisteme yönlenen ve sonunda da ciddi boyutlu ödemeler dengesi bunalımları, bütçe açıkları ve iç pazarda dev boyutta çarpıklıkların yanı sıra, IMF ile Dünya Bankası tarafından uygulanan liberalleşme ve yapısal ayarlamalar yönündeki baskıların, ithal ikamesi yoluyla sanayileşme evresinin beklenen sınırlarına ulaştığının görülmesi üzerine, daha açık bir sisteme geri dönen üç aşamalı bir süreç olarak görüyoruz. Bu sürecin bir özelliği olarak ithal ikamesi yoluyla sanayileşme evresi ya büyük İktisadi Bunalım'a sahne olan 1930'lu yılların başında ya da İkinci Dünya Savaşı döneminde başlamış, 1970'li yıllarda yaşanan dünya ekonomik krizi sırasında da daha açık bir evreye geri dönülmüştür.

Son olarak temeli Kuznets ve Alexander Gerschenkron'a uzanan, iktisadi büyümenin en önemli itici gücünü faktör birikimi olarak gören ve ulusal gelirdeki artışın en önemli sürükleyici gücünün, hem üretimi yaygınlaştırmaya hem de teknik ve genel eğitim yolluyla üretim yöntem ve becerilerini iyileştirmeye yönelik yatırımlar için daha fazla sermaye yoğunlaşmasına bağlı olduğunu ileri süren geleneksel görüşü izleyerek hareket ettiğimizi belirtmek isteriz.² Bundan çıkan sonuç, hızlı kalkınmayı engelleyen en temel etkenlerden biri olan fiyatlandırma sisteminin ve dolayısıyla kaynakların etkili biçimde tahsisinde oluşan önemli çarpıklıkların, ithal ikamesi yoluyla sanayileşmenin evresinde az çok kurumsallaşması ve ekonominin liberalleştirilmesine yönelik politikaların oldukça ileri aşamalarında bile bu kurumsallaşmayı değiştirmenin son derece güç olduğudur.³

Bununla birlikte bazı sakıncaların da altının çizilmesini gerekli görüyoruz. Birincisi, tanımladığımız şekliyle Ortadoğu bölgesinde birbirinden farklı, çok çeşitli ve çok sayıda ekonominin yer aldığı ve bunların arasında pek az ülkenin -Türkiye, İsrail ve Mısır- büyüme sürecinin yukarıda anlatılan genel modelle doğrudan uyum halinde olduğudur. Suriye, Irak, Lübnan ve Ürdün gibi diğer ülkeler bu modelin bazı özelliklerini taşıyıp diğer bazı özelliklerine uymazken, geri kalan ülkeler -yani Basra Körfezi ülkelerinin neredeyse tamamı-, tek büyük zenginlik kaynağı olarak petrole sahip olmaları nedeniyle, tamamıyla ayrı bir büyüme süreci geçirmiştir. Devletler söz konusu modelin ana hatlarına uyduğunda bile, bu uyum değişik hızlarda ve yabancı yardımın oynadığı önemli rol (İsrail öreneği) ya da petrol üreten komşu ülkelerden sağlanan para kaynakları (Mısır örneği) gibi bazı özel etkenler nedeniyle dış dünyaya açılma ve kapanma düzeylerinde belirgin bazı farklar göstererek gerçekleşmiştir.

İkincisi, Ortadoğu, istatistik veriler üretebilme dönemine 1918'in hemen ardından girmekle birlikte, bölgenin ekonomik gelişmesine incelemek için gerekli olan rakamlardan pek çoğu, toplanmalarında kullanılan yöntemler ve çoğu kez de ölçülmesi amaçlanan kıstaslar bakımından hatalıdır. Örneğin ulusal gelirle ilgili istatistiklerde, yalnızca parasal değeri belirlenebilen etkinlikler kaydedilmiş ve dolayısıyla ev-içi ekonomik faaliyetlerin özellikle de kadınlar tarafından gerçekleıtirilen çalığmalar, göz ardı edilmiğtir. Aynı ğekilde, iktisatçıların "kara para" ya da "gayri resmi ekonomi" olarak tanımladıkları ve bildirim dışı olan ve dolayısıyla kayıt dışı kalan işlemler, toplam ekonomik etkinliklerin çok önemli bir bölümünü oluşturabilir.⁴ Dahası, "istihdam/işsizlik" bazı önemli kavramlar ve "okur yazarlık oranı" gibi eğitim alanında ulaşılan başarı göstergelerinin ölçülmesi zordur. Üçüncüsü, ulusal gelir rakamları, kural olarak, ulusal refahın çeşitli sınıflar ve toplumsal gruplar arasında ne şekilde paylaşıldığı hakkında hiçbir bilgi içermemektedir.

Ayrıca ulusal ekonomilerin büyümelerinin ancak tarihsel, siyasal ve küresel çerçeve içinde anlaşılabileceğini düşündüğümüzü burada vurgulamak istiyoruz. Tarım topraklarının farklı toplumsal grupların elinde olması, farklı ulaşım sistemlerinin geliştirilmesi ve yöresel nüfusun büyüklüğü ve yerleşim alanları gibi uzun vadeli değişkenlerin gelişimini anlamak için bakılması gerekn alan tarihtir. Hem farklı sosyoekonomik çıkar grupları arasındaki çatışmaların sahnelendiği bir arena olarak hem de ekonomiyi ve kaynaklarını yönetme ve denetim altında tutma şeklinde uygulanan giderek artan bir gücün kaynağı olarak devletin rolünü anlamak için bakılması gerekn yer ise siyasettir: Devletler kendi ekonomik çevrelerini biçimlendirmek üzere hareket ederler ve bu arada kendileri de bu ortam tarafından şekillendirilirler. Belirli yabancı pazarlara ulaşma kapılarını açan ya da kapayan, yardım ve yatırımları teşvik eden ve Ortadoğu'da yer alan her ülkenin uluslararası işbölümündeki yerini çeşitli şekillerde belirleyen önemli dış güçleri bulmak için bakmamız gereken yer ise küresel çerçevedir.

Ulusal ekonomiye işlerlik kazandırmak bakımından yasalar, kural ve yönergelerin oluşturulması ve dünyanın geri kalan bölümüyle olan ilişkilerin düzenlenmesinde devletin oynadığı rol üzerinde özellikle durmaya çalışacağız. Bundan sonra, 1945 yılını izleyen dönemde, merkezi planlama ve hızlandırılmış ulusal kalkınma kavramlarının benimsenmesi sonucunda devlet etkinliğinin artmasını ve devlet tarafından yönlendirilmeye daha sonraki dönemde piyasalar, özelleştirme ve ticaretin liberalleştirilmesi ana başlıkları altında verilen tepkileri de incelemeye alacağız.

Bizim yaklaşımımız ile esas olarak aynı dönemi kapsamakla birlikte daha genel bir bakış açısına sahip olan iktisat tarihiyle ilgili diğer iki çalışma arasındaki fark; bizim, devletin rolü üzerinde daha fazla durmamız ve bunu ülke bazında, ayrı ayrı ele almamızdır. Söz konusu iki çalışma, Charles Issawi'nin An Economic History of the Middle East and North Africa (Ortadoğu ve Kuzey Afrika'nın İktisadi Tarihi) ile Alan Richards ve John Waterbury'nin A Political Economy of the Middle East: state, Class and Economic Development (Ortadoğu'nun Siyasi İktisadı: Devlet, Sınıflar ve İktisadi Kalkınma) adlı çalışmalarıdır; her ikisinin de ayrıntıları Kaynakça'da verilmiştir.

Para ve ölçüm birimlerini hem özgün biçimlerinde hem de mümkün olan yerlerde standart uluslararası birimlere dönüştürerek vermeye çalıştığımızı belirtelim: Örneğin parasal verilerde ABD doları, yüzölçümü birimlerinde ar (İngiliz dönümü), vb. ölüçleri kullandık. Ortadoğu'da kullanılan ağırlık ve ölçüm birimleri hakkında daha fazla bilgi için Charles Issawi'nin yayına hazırladığı The Economic History of the Middle East, 1800-1914 (Ortadoğu'nun İktisadi Tarihi, 1800-1914) adlı çalışmada sayfa 517-524'e bakılabilir; ayrıntılar Kaynakça'da verilmiştir.

Kitapta yer alan ve Arapçadan çevrilen kelimeler, International Journal of Middle East Studies dergisinde kullanılan yöntemin değiştirilmiş bir biçimine göre uyarlanmış, harflerin üzerinde bulunan özel işaretlere yer verilmemiştir. Arapça kelimelerin yazılışında, özellikle kişi ve yer adlarında, İngilizcede kullanılan yaygın yazılış biçimi uygulanmıştır. Aynı durum kişilerin kendi adlarının Latin alfabesindeki yazılış şeklini benimsemeleri halinde de geçerlidir.

Sunuş ile İlgili Notlar

Kaynaklara ait bütün ayrıntılar Kaynakça'da verilmiştir.

¹ bkz. yazarın özellikle Modern Economic Growth adlı çalışması.

² Kuznets, The Income Growth of Nations; Gerschenkron, Economic Backwardness in Historical Perspektive. Bu iddiayı destekleyen yeni görüşler için bkz. Abromowitz, "Catching Up, Forging Ahead, Falling Behind" ve Taylor, "On the Costs of Inward-Looking Development: Price Distortions, Growth and Divergence in Latin America".

³ Bu görüş, Taylor, "On the Costs of Inward-Looking Development: Price Distortions, Growth and Divergence in Latin America", s. 9-18'de çok iyi savunulmaktadır.

⁴ Güncel bir tahmine göre, Mısır ekonomisindeki kayıtdışı işlemlerin toplam değeri, resmi GSYH'ye en azından eşit düzeydedir; bkz. Oweiss, The Underground Economy with Special Reference to the Case of Egypt, s. 19-20.

Ortadoğu ekonomileri tarihinin, ilk kez ulusal ekonomiler perspektifinden ele alındığı kitapta, Türkiye ve Mısır'dan diğer Arap ülkeleri ve İsrail'e kadar Ortadoğu bölgesindeki ulusal ekonomilerin, 1918 yılından günümüze kadar olan gelişme süreci inceleniyor. 1930'ların dünya bunalımı ve sömürgecilik döneminden, İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki ithal ikameci sanayileşmeye ve nihayet son yılların küreselleşme ve IMF kaynaklı yapısal uyum programlarına kadar izlenen politikalar ve sonuçları değerlendiriliyor. İngiltere'de I. B. Tauris Yayınevi, ABD'de de Harvard Üniversitesi tarafından yayımlanan kitabın yazarlarından Prof. Dr. Roger Owen Harvard Üniversitesi Tarih Bölümü, Prof. Dr. Şevket Pamuk ise Boğaziçi Üniversitesi Atatürk Enstitütüsü ve Ekonomi Bölümü'nde Öğretim Üyesidir.